अवकाशस्थानक

विज्ञानातील, अवकाश संशोधनाच्या () क्षेत्रात, गतिशील प्रगती आणि भरीव विकास साधायचा झाल्यास देशाला आणि अवकाश याने () या क्षेत्रातील महत्त्वाच्या घटकांव्यतिरिक्त आणखी एका घटकाचा विचार करणे आगत्याचे ठरते. ती म्हणजे अवकाश स्थानकाची (स्पेस स्टेशन) बांधणी. अवकाश संशोधनात, अवकाश स्थानकाच्या निर्मिती आणि उभारणीच्या तंत्रज्ञानाला अतिशय महत्त्व आहे. अवकाशस्थानकाच्या मदतीने या क्षेत्रातील अनेक उद्दिष्टे साकार करता येतात. शून्य किंवा अत्यल्प गुरुबल (वजनरहित) अवस्थेचा, सजीव किंवा निर्जीव वस्तूवर काय परिणाम घडतो याचा अभ्यास करणे, वजनरहीत अवस्थेत मानवी शरीरक्रियावर काय काय परिणाम घडतात, याचा अभ्यास करणे, पृथ्वी, सूर्यमालेतील अन्य ग्रहगोल आणि अंतराळ अतिदूर अंतरावर असणाऱ्या ज्योतींचे, अवकाशस्थानातील प्रयोगशाळांत बसवलेल्या, शक्तिशाली दुर्बिणीच्या माध्यमातून निरीक्षण करणे, मल्टिस्पेक्ट्रल कॅमेऱ्यातून छायाचित्रे प्राप्त करणे आणि या सर्व ज्ञानांतून खगोलशास्त्र अधिकाधिक समृद्ध करणे; अंतराळवीरांना कमी खर्चात चांगल्या प्रकारच्या अधिकाधिक सुविधा देण्याबरोबरच प्रशिक्षण देणे ही यातील काही प्रमुख उद्दिष्टे सांगता येतील. अंतराळवीरांच्या अंतराळातील दीर्घकालीन वास्तव्यासाठी व्यवस्था करण्याच्या क्षेत्रात अंतराळातील औद्योगिकरण हे एक नवे दालन उदयाला येत आहे. अवकाश संशोधनात खास विशिष्ट गुणधर्माच्या काही वस्तू लागतात. याच वस्तू कालांतराने, मानवी जीवनातील अनेक क्षेत्रांत चांगल्या रितीने उपयोगी पडत असतात. अशा वस्तूंचे अवकाशस्थानकांच्या प्रयोगशाळात (वजनरहीत अवस्था) उत्पादन करणे हेही अवकाशस्थानकाच्या उभारणीतील प्रमुख उद्दिष्ट आहे. आजपर्यंत आपण पृथ्वीवरुन दुर्बिणीतून खगोलीय वस्तूंचे निरीक्षण करीत आलो आहोत. यात काही अडचणी येतात. पृथ्वीवरील वातावरणाच्या दाट थराच्या अडथळ्यामुळे दूरवरचे ग्रहगोल म्हणावे तितके स्पष्ट दिसत नाहीत. अवकाशस्थानकातून केलेल्या निरीक्षणात ही अडचण उद्भवत नाही. अवकाशस्थानकातील दुर्बिणीतून अवकाशगोलांचे एकसलग जास्त काळ निरीक्षण करणे; त्याचबरोबर कॅमेऱ्यातून अवकाशाचे दीर्घकालीन व्हिडिओ चित्रण करणे, अखंड छायाचित्रे मिळविणे असे कार्य सहज शक्य होते. अमेरिकेने अवकाशस्थानकातील प्रयोगशाळेत ‘झिओलाइट’चे मोठे स्फटिक बनविण्यात यश मिळविले आहे. या मोठ्या आकाराच्या स्फटिकांचा उपयोग डायलेसीस उपकरणात होतो. अंतराळातील औद्योगिकरणातून आतापर्यंत स्फटिके, सेमीकंडक्टर्स, तंतूकाच, विशिष्ट गुणधर्मांची प्लास्टिके, उच्च तापमानाला टिकणाऱ्या काचा, लॅटेस्स पॉलिमर, उत्कृष्ट दर्जाची बॉल बिअरिंग्ज, जीवसंरक्षक औषधे, सौरविजेऱ्या इत्यादी वस्तू कमी उत्पादनखर्चात उत्पादित करणे शक्य झाले आहे. या वस्तूंचा दर्जाही उच्च असल्याचे आढळून येते. अवकाशस्थानक या घटकाच्या विकासाचा इतिहास चाळताना असे आढळते की, सर्वप्रथम रशियाने १९ एप्रिल १९७१ रोजी ‘सॅल्युत’ नामक अंतराळस्थानक अंतराळात पाठविले. अमेरिकेने त्यांचे ‘स्कायलॅब’ १९७३ मध्ये प्रक्षेपित केले. चीनने त्यांचे ‘तियान गाँग’ अवकाशस्थानक २०११ मध्ये पाठविले. अमेरिका, रशिया, युरोपीय देश, कॅनडा, जपान या देशांनी सहकारी तत्त्वावर एक अवकाशस्थानक उभारुन ते १९९८ मध्ये अंतराळात पाठवले. आपला देशही या अवकाशस्थानकाचा लाभ घेत आहे. प्रा. वसंतराव बंडोबा काळे.

from Science & Technology News: Science News Updates, Science Technology News in Marathi | Maharashtra Times https://ift.tt/34Zl7cw