प्लॅटिपसची रहस्ये

जॉर्ज शॉ या शास्त्रज्ञाने १७९९ साली ''चा शोध लावला. ऑर्निथोऱ्हायंचस अॅनाटिनस अशा शास्त्रीय नावाचा हा प्राणी वर्गीकरणाच्या कोणत्या गटात घालायचा, हे त्यानंतर तब्बल ऐंशी वर्षे प्राणीशास्त्रज्ञांना समजत नव्हते. अर्धा मीटर लांबीचा हा निशाचर प्राणी मुख्यत्वे आणि टास्मानियामधील पाणथळ जागी सापडतो. त्यांच्या शरीरात अनेक अनुकूलने दिसतात. आपल्या बाकदार नख्यांनी तो पाच मीटरपर्यंत लांब बोगदा करू शकतो. पोहतानाच बदकासारख्या चोचीने अनेक कीटक आणि संधिपाद जीवांचा फडशा पाडू शकतो. यांच्या चोचीसारख्या अवयवात इलेक्ट्रोसेन्सर्स असतात. त्यामुळे डोळे बंद ठेवूनदेखील ते पाण्याच्या तळाशी भक्ष्य शोधू शकतात. यांची मादी ३० फूट लांब बीळ खणते, त्या बिळात अंडी घालते आणि आपल्या शेपटाने त्यांना घट्ट आवळून उब देते. यातून वाटाण्याच्या आकाराची पिल्ले बाहेर येतात. मादीला स्तनाग्रे नसतात, मात्र तिच्या उदरभागातून दूध झिरपते, ही 'पग्लस' ते दूध चाटून मोठी होतात. शिकागोतील 'नॅचरल हिस्ट्री म्युझियम'मधील संशोधकांनी अलीकडेच एका अहवालात सांगितले की, उन्हात हे प्राणी सूर्यप्रकाश शोषून ठेवतात आणि काळोखात ती ऊर्जा वापरून चमकू लागतात. याला 'बायोफ्लुरोसेन्स' असे म्हणतात. ही एक प्रकारची जीवदीप्तीच आहे. मात्र जीवदीप्ती दर्शवणाऱ्या प्राण्यांत ठराविक रसायने असतात. एकमेकांबरोबर संवादासाठी किंवा छद्मावरण म्हणून हे 'बायोफ्लुरोसेन्स' वापरले जाते. सस्तन प्राण्यांप्रमाणे याचे स्तन्यनिर्मितीचे वैशिष्ट्य, तर पक्षी आणि सरीसृप वर्गाप्रमाणे अंडी घालण्याची प्रवृत्ती यामुळे प्लॅटिपस हा उत्क्रांतीच्या प्रवासातील महत्त्वाचा टप्पा ठरतो. प्लॅटिपसची उत्क्रांती सरीसृप प्राण्यांपासून झाली, असा गेल्या कित्येक वर्षांचा समज आहे. म्हणून त्यांना 'जोडणारे दुवे' असेही म्हटले जात होते. परंतु एल्सा पान्सिरोली या ऑक्‍सफर्ड विद्यापीठातील महिला शास्त्रज्ञाने ३१ कोटी वर्षांपूर्वी सस्तन आणि सरीसृप व पक्षी हे एकाच वेळेला समांतर पद्धतीने उत्क्रांत झाल्याचे म्हटले आहे. हे अंडी घालणारे सस्तनी डायनासोरच्या काळातच निर्माण झाले आणि त्यांना अतिशय संघर्ष करावा लागला. परंतु आकाराने लहान आणि निशाचर असल्यामुळे त्यांना जगणे जास्त सोपे होते. यातून जे उत्क्रांतीच्या रेट्यातून वाचले, त्याच्यापासून तीन गट निर्माण झाले. त्यांना अनुक्रमे अंडी घालणारे सस्तन किंवा मोनोट्रिम, मार्सुपियल म्हणजे कांगारूसारखे आणि प्लॅसेन्टल म्हणजेच वारेवाटे पिल्लाचे संगोपन करणारे सस्तनी असे म्हटले गेले. उत्क्रांतीची कोडी सोडवण्यासाठी आता जीनोमच्या अभ्यासाचा आधार घेतला जातोय. प्लॅटिपसमध्ये नर आणि मादी या प्रत्येकात दहा- दहा लिंग गुणसूत्रे आढळून येतात. एक्स१, एक्स२, एक्स३, एक्स४, एक्स५ अशा गुणसूत्रांच्या दुहेरी जोड्या मादीमध्ये आढळतात आणि नरामध्ये एक्स१, एक्स२, एक्स३, एक्स४, एक्स५ गुणसूत्रे अधिक वाय१, वाय२, वाय३, वाय४ आणि वाय५ अशी गुणसूत्रे आढळतात. अशा प्रकारची गुणसूत्रे कोणत्याही जिवंत प्राण्यात आढळून येत नाही. मनुष्यात पुरुषामध्ये केवळ एक एक्स आणि एक वाय अशी दोनच लिंग गुणसूत्रे, तर स्त्रीमध्ये एक्स गुणसूत्रांची जोडी प्रत्येक पेशीत आढळून येते. प्लॅटिपसच्या गुणसूत्रांचा सखोल अभ्यास झहांग या डेन्मार्कच्या शास्त्रज्ञाने केला आहे. त्याने व त्याच्या चमूने प्लॅटिपस आणि मुंग्याखाऊ एकीड्ना या दोन्ही प्राण्यांचे संपूर्ण जीनोम शोधून काढले. हे अंडी घालणारे सस्तनी प्राणीदेखील स्तन्य तयार करू शकत होते. त्यासाठी त्यांच्या जीनोममध्ये 'केसिन' प्रथिन तयार करणारे जनुक असल्याचे आढळून आले. अंडी घालणाऱ्या इतर प्राण्यांत तीन प्रकारची जनुके 'व्हायटॅलोजेनिनस्' नावाची प्रथिने निर्माण करू शकतात. पण प्लॅटिपसमध्ये अशा प्रकारचे एकच जनुक आढळले. म्हणजेच उत्क्रांतीच्या पुढच्या टप्प्यात अंडी घालण्याची प्रवृत्ती नष्ट होत गेली. प्लॅटिपस आणि मुंग्याखाऊ एकीड्ना हे दोन्ही अंडी घालणारे सस्तन प्राणी आता अतिशय संकटग्रस्त प्रजाती म्हणून घोषित केले आहेत. ते अस्तंगत झाले, तर मानवाला यापेक्षा अधिक लाजिरवाणी बाब ती कोणती?

from Science & Technology News: Science News Updates, Science Technology News in Marathi | Maharashtra Times https://ift.tt/3uAwAL2